Wnętrza starych aptek – lubię oglądać je w muzeach medycyny i farmacji. Pisałam o nich m.in. w relacji z Cypru i z Czech/Budapesztu. Są piękne, tajemnicze, pachnące i pełne cennych, często trochę już zapomnianych surowców jak asafetyda czy kino. Te jeszcze starsze apteki, sprzed kilku stuleci, wyglądają jak połączenie domu zielarki czy chaty czarownicy i pracowni alchemika.
Część takiej starej apteki zamieszkała niedawno u mnie. Meble nie są bardzo stare – jednak liczą sobie kilka dobrych dekad. Pochodzą z czasów już po II wojnie światowej. Co ciekawe, stały wcześniej w kamienicy, w której apteka istniała już dużo dłużej, bo od początku XIX w. Sama kamienica należała jeszcze wcześniej do aptekarzy, ale to temat na inny raz – na razie trwają tam badania i poszukiwania historyczne.
Oczywiście musiałam sprawdzić, co w takich meblach się kryło i jak bardzo aromatyczne były te preparaty. Przyznaję, że nie było to takie łatwe – im bliżej czasów współczesnych, tym bardziej farmacja różni się od aromaterapii czy fitoterapii. Ale dwa dni googlowania i gotowe.
Jeśli lubisz stare apteki i interesuje Cię ich zawartość – zapraszam do do podróży w czasie po świecie zapachu, lektury i udostępniania wpisu.
Aptekarska kamienica w Sieradzu na przestrzeni stuleci
Zacznijmy od tego, co wiadomo o meblach i samej aptece. Otóż aptekarz Stefan Idzikowski, syn Ambrożego, nauczyciela z Błaszek, a poza tym m. in. stryj młodopolskiego poety Zygmunta Idzikowskiego oraz zięć założyciela browaru w Sieradzu – Kajetana Trąbczyńskiego na przełomie XIX i XX wieku prowadził aptekę w kamienicy Rynek 6 w Sieradzu, kupionej przez Trąbczyńskiego.
Apteka w kamienicy Rynek 6 funkcjonowała jednak już wcześniej, bo co najmniej od czasów budowy kamienicy na początku XIX w., gdy posesję kupił pewien aptekarz… od innego aptekarza. Na razie szczegóły pozostają do zbadania.
Stefan Idzikowski odegrał ważną rolę w przechowaniu archiwów rodziny Trąbczyńskich – w rodzinnej kamienicy przechowane zostały dokumenty i pamiątki z browaru.
Stefan Idzikowski jest też jednym z ogniw, które pozwoliły odtworzyć piwo „Książę Sieradzki” i ogromną inspiracją dla projektu Pracownia Alchemika, którą prowadzi jego praprawnuk, archeolog Michał Szymański.
Wracając do aptecznej kamienicy i samej apteki, pod nazwą „Apteka Zamkowa„, znaną chyba co najmniej od lat międzywojennych, funkcjonowała ona aż do 2016 r.
Meble apteczne z apteki społecznej
Szafki aktualnie pozostają w województwie łódzkim i pełnią podobną funkcję – służą mi do przechowywania olejków eterycznych i innych surowców aromatycznych oraz utensyliów do tworzenia mieszanek do aromaterapii oraz perfum naturalnych, które zabieram ze sobą na warsztaty. Więcej informacji o moich warsztatach i wykładach aroma tutaj.
Musiałam oczywiście sprawdzić, co dokładnie zawierały szafki, bo farmacja II połowy XX w., już mocno różni się ona od znajomych mi tematów wspólnych dla Pharmacopolów i Aromatopolów (bo tak starożytni określali prekursorów dzisiejszych farmaceutów i aromaterapeutów).
Można powiedzieć, że mniej niż 10% substancji leczniczych dostępnych w takiej aptece zawierało substancje aromatyczne (zwł. mentol), czy nawet inne substancje pochodzące z roślin aromatycznych (jak np. kofeina). Przy okazji trafiłam na bardzo fajne materiały w formie audio-wizualnej, które posłużą za ilustracje i uzupełnienie informacji.
Leki ze starej apteki
Oto co znajdowało się w pierwsze szafce:
- Emphysal – lek na schorzenia dróg oddechowych (obniża napięcie mięśni gładkich naczyń krwionośnych oskrzeli i oskrzelików, rozszerza naczynia wieńcowe serca, mózgu, nerek, obniża ciśnienie krwi, zwiększa wydalanie moczu. Wskazania: dychawica oskrzelowa, stany dychawiczne, nieżyt górnych dróg oddechowych, schorzenia serca i naczyń, obrzęki pochodzenia sercowego, miażdżyca naczyń. Przeciwwskazania: zapalenie kłębuszków nerkowych, uczulenie na jod, nie podawać dzieciom. Substancje czynne: kofeina, nipagina, teobromina).
- Ephedrinum – dzisiaj (2024 r.) dostępny jako Ephedrinum hydrochloricum, chlorowodorek efedryny – do iniekcji w chorobach ukł. oddechowego
- Mizodin – główny składnik, prymidon, lek przeciwdrgawkowy
- Narcosanum – Hexobarbitalum, środek znieczulający do krótkich operacji. Nasenny i uspokajający. Wstrzyknięty w dużej dawce powoduje natychmiastową utratę przytomności.
- Neophenal – fenylo-acetylo-mocznik; środek stosowany na padaczkę, wycofany ze względu na liczne działania niepożądane, m.in. anemię.
- Terpicodin – lek silnie działający; zawierający wodzian terpinu i kodeinę. Pochodne terpinu wchodzą w skład niektórych olejków eterycznych. Mają one właściwości wykrztuśne oraz pobudza wytwarzanie śluzu w drogach oddechowych
- Trisulfan – lek z grupy sulfonamidów, o długotrwałym działaniu; stosowany gł. w anginie, zapaleniu oskrzeli i w bakteryjnym zapaleniu płuc
- Trioxal – substancja czynna itrakonazol; lek stosowany w infekcjach grzybiczych
- Acid boric – kwas borowy, pot. kwas borny; otrzymany po raz pierwszy z boraksu. Stosowany na rany, oparzenia, stany zapalne, jako środek dezynfekujący.
- Boromentol – subst. czynne: mentol i kwas borowy. Stosowany w stanach zapalnych dróg oddechowych, zwłaszcza nosa.
- Bals. mentholi comp. – balsam mentolowy złożony; 1 g maści zawiera 200 mg salicylanu metylu i 25 mg mentolu, pomocniczo: lanolina. Wskazania: bóle mięśniowe, stawowe, reumatyczne, pourazowe, nerwobóle, zapalenie korzonków nerwowych.
- Fol. menthae pip – liść mięty pieprzowej; zna chyba każdy, do dziś jeden z najważniejszych surowców zielarskich. Ziele mięty pieprzowej służy do otrzymywania olejku eterycznego. Liść mięty ma monografię EMA (w formie rozdrobnionej do naparów lub tinctury (1:5 w etanolu 45% lub 70%) na wzdęcia i niestrawność, od 4 r.ż., z przeciwwskazaniami podobnymi do olejku eterycznego.
- Fol. salvia – liść szałwii lekarskiej. Popularny do dziś. Służy do otrzymywania olejku eterycznego. Liść szałwii ma monografię EMA. Może być stosowany po rozdrobnieniu w postaci różnych ekstraktów w przypadku zgagi, wzdęć, nadmiernego pocenia, drobnych stanów zapalnych jamy ustnej i gardła oraz drobnych stanów zapalnych skóry.
- Fol. uvae ursi – liść mącznicy. Ma monografię EMA. Może być stosowany w łagdonych dolegliwościach z dróg moczowych (nawracające infekcje, pieczenie, częste oddawanie moczu).
- Fruct. Foeniculi – owoce fenkułu, gorzkiego lub słodkiego. Oba mają monografię EMA, jak również olejek eteryczny z fenkułu gorzkiego. Tradycyjne wskazania dla owoców fenkułu obejmują problemy z układu trawiennego, bóle miesiączkowe na tle skurczowym oraz kaszel towarzyszący przeziębieniu.
- Amifen – lek przeciwmiażdżycowy
- Anticol – przeznaczony do leczenia uzależnienia od alkoholu
- Aminitrozol – lek na rzęsistkowicę
- Antineuralgiae – lek przeciwbólowy; zawierał karbromal, środek o działaniu uspokajającym i nasennym.
- Pyralginum – subst. czynna metamizol. Lek przeciwbólowy, przeciwgorączkowy, działa rozkurczowo na mięśnie gładkie.
- Pyrosalofen – lek podawany przy grypie, przeziębieniu, bólach mięśni, gośćcowych, nerwobólach
- Devaginol – leczenie zapaleń pochwy wywołanych rzęsistkiem
- Puste
- Artykuły gumowe
- Pabialgin tabl. – lek uspokajający, nasenny, przeciwdrgawkowy
- Metizol – wskazania: nadczynność tarczycy, przełom tarczycowy, przygotowanie do usunięcia tarczycy, wspomaganie terapii jodem radioaktywnym
- Madroxin – lek z grupy sulfonamidów, stosowany w Rosji w chorobach infekcyjnych zwł. ukł. oddechowego
- Magnesthin – w składzie benzokaina, pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna), węglan magnezu (magnesium carbonate)
- Meprobamatum – zsyntetyzowany w 1950 r. Jeden z pierwszych leków przeciwlękowych. Wykazuje działanie nasenne i uspokajające. Duża toksyczność, wyparty przez benzodiazepiny.
- Methylthiourraciium – lek przeciwtarczycowy
- Magnesio bismutii – bizmutek magnezu? Związki bizmutu mają działanie przeciwbakteryjne
- Azarina – ziele kopytnika, korzeń lukrecji, suchy wyciąg z ziela glistnika, fosforan kodeiny, olejek anyżowy. Wskazania: stany nieżytowe górnych dróg oddechowych, nadmierne wysuszenie, podrażnienie lub przekrwienie błon śluzowych, kaszel.
- Bellacorn – dzisiaj Bellergot, zawiera alkaloidy tropanowe, alkaloidy sporyszu oraz barbituran. Stosowany we wzmożonej pobudliwości nerwowej towarzyszącej objawom menopauzy oraz migrenowych bólach głowy.
- Asconerin – wit. C, B1 azotan strychniny.
- Belladrinal – kofeina, efedryna, teofilina, pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna). Wskazania: choroba obturacyjna płuc, astma.
- Benactizin — lek antycholinergiczny stosowany w depresji. Mógł powodować halucynacje. Obecnie wycofany
- Atebrinum – lek o niejasnym mechanizmie działania i różnych zastosowaniach (m.in. przeciwpasożytniczym) oraz ciekawych reklamach:
- Artosklerol – zapobieganie i leczenie miażdżycy oraz wtórnych zmian miażdżycowych, regulacja metabolizmu lipidów, obniżanie poziomu cholesterolu.
- Proasthmin – efedryna, fenobarbital (phenobarbital), teofilina (theophylline). Lek stosowany w chorobach układu oddechowego. Także wykorzystywany jako prekursor do produkcji metylokatynonu (efedronu), narkotyku rekreacyjnego.
- Phenydantin – sól sodowa fenytoiny i fenobarbital. Lek przeciwpadaczkowy, obecnie rzadko stosowany.
- Psychoneurin – skład: Aetheris glycerinoguajacolici 0,1 (czyli eter glicerynowy gwajakolu – gwajafenezyna o działaniu wykrztuśnym), Luminali 0,01. Działanie uspokajające, przeciwlękowe i przeciwbólowe, a ponadto wykrztuśne, antyseptyczne i odwaniające.
- Talcum – talk, minerał o działaniu osuszającym.
- Dermatol – bizmutu galusan zasadowy, proszek o działaniu ściągającym, lek na drobne urazy skórne.
- Emp. meliloti – Emplastrum Meliloti, plaster nostrzykowy. Maść na owrzodzenia i stany zapalne. Przypiesza gojenie się skóry.
- Histadermin – 25 g maści zawiera 25 mg histaminy, 35 mg estru kwasu nikotynowego, 250 mg nalewki z pieprzowca, 1,25 g 20% olejku kamforowego. Rubefaciens.
- Opthamol – leki oczne
- Gaza
Koniec części pierwszej.
W drugiej szafce będzie co najmniej tyle samo do odkrycia, a może do czasu napisania kolejnej części, lepiej poznamy losy samej kamienicy, z której szafki pochodzą.
Podziękowania i źródła
Dziękuję Michałowi Szymańskiemu z Pracowni Alchemika za cenne informacje i inspirację do tego wpisu oraz Aleksandrowi Smakoszowi, farmaceucie i redaktorowi naczelnemu Wydawnictwa Pharmacopola, za lekturę i cenne komentarze.
- https://www.facebook.com/projektalembik/posts/pfbid0XDRWuJrh5MEpy9xtjsrg35xHH482YYYypvNQusyZmPecLfqjHQEmAfgMTvb6Mn8hl historia apteki wg Pracowni Alchemika
- http://dawkowanie.pl/lek/emphysal/2085
- http://medycyna.anauk.net/1-0-781-EMPHYSAL.Encyklopedia.Lekow.html
- https://www.doz.pl/apteka/p14637-Ephedrinum_hydrochloricum_iniekcje_25_mg__1_ml_10_ampulek
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Heksobarbital
- https://kolekcje.muzeumwarszawy.pl/pl/interpretacje/do-uzytku-zewnetrznego-grafika-w-przemysle-farmaceutycznym-lat-19601980 – etykiety, grafiki
- https://sjp.pl/trisulfan
- https://www.mp.pl/pacjent/leki/lek/97079,Trioxal-kapsulki-twarde
- https://www.mp.pl/pacjent/leki/subst.html?id=1049
- http://medycyna.anauk.net/1-0-382-BOROMENTHOL.Encyklopedia.Lekow.html
- https://ktomalek.pl/balsamum-mentholi-compositum-ulotka-cena-zastosowanie-apteka-masc-200mg-25mg-g-30-g/ub-4852901?bgar=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmNvbS8%3D
- https://www.ema.europa.eu/en/medicines/herbal/menthae-piperitae-folium
- https://www.ema.europa.eu/en/medicines/herbal/salviae-officinalis-folium
- https://www.ema.europa.eu/en/medicines/herbal/uvae-ursi-folium
- https://www.ema.europa.eu/en/medicines/herbal/foeniculi-amari-fructus
- https://www.ema.europa.eu/en/medicines/herbal/foeniculi-dulcis-fructus
- https://muzeumfarmacji.muzeumwarszawy.pl/wystawa/do-uzytku-zewnetrznego/ – tu można posłuchać… ulotek leków 😉
- https://kolekcje.muzeumwarszawy.pl/pl/?keyword=miejska%20opieka%20zdrowotna a tu można sobie pooglądać piękne artefakty
- https://www.mp.pl/pacjent/leki/lek/27011,Anticol-tabletki
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Karbromal
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Metamizol
- http://sbc.wbp.kielce.pl/Content/15752/PDF/S%C5%82owo%20Ludu%201981%20nr%20243.pdf pyrosalofen
- https://bibliotekanauki.pl/articles/841207 devaginol
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Allobarbital pabialgin
- https://www.mp.pl/pacjent/leki/lek/38093,Metizol-tabletki
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Sulfadimetoksyna madroxin
- https://www.gdziepolek.pl/produkty/45881/magnesthin-tabletki/zamienniki
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Meprobamat
- https://en.wikipedia.org/wiki/Methylthiouracil
- https://www.info-med.pl/katalog/leki/ziolaindeks/azarina.html
- https://www.mp.pl/pacjent/leki/lek/53054,Bellergot-tabletki-powlekane
- http://medycyna.anauk.net/1-0-236-ASCONERIN.Encyklopedia.Lekow.html
- https://www.gdziepolek.pl/produkty/10109/belladrinal-tabletki/apteki
- https://en.wikipedia.org/wiki/Benactyzine
- https://en.wikipedia.org/wiki/Mepacrine atabrine
- https://epibaza.pzh.gov.pl/sites/default/files/Przegl%C4%85d%20Epidemiologiczny%201961%20nr%201-2.pdf artosklerol; Przegląd Epidemiologiczny Kwartalnik, rok XV – 1961
- https://arch.ies.gov.pl/images/PDF/1999/vol_39/39_janowska.pdf EPHEDRONE – NEW STREET DRUG OBTAINED FROM PROASTHMIN
- http://medycyna.anauk.net/1-0-1712-PHENYDANTIN.Encyklopedia.Lekow.html
- https://mdw.wum.edu.pl/sites/mdw.wum.edu.pl/files/mdw_1972_t4_1_prez.pdf psychoneurin; Kwartalnik Akademii Medycznej w Warszawie Rok IV, Warszwa 1972, nr 1
https://www.mp.pl/pacjent/leki/subst.html?id=368 gwajafenyzyna - http://dawkowanie.pl/lek/histadermin-1/2185
